Χριστός Παντοκράτωρ (13ος αι.) από τον τρούλο του ναού του Αγίου Ευφημιανού, Λύση Αμμοχώστου.
Το καλοκαίρι του 1974 έμελλε να γραφτεί στην Ιστορία του νησιού σαν το μελανότερο όλων των εποχών. Εκτός των άλλων τραγικών συνεπειών που ακολούθησαν την τουρκική εισβολή (απώλειες ζωών, εκτοπισμός, προσφυγιά) η σύληση και η παράνομη μεταφορά αρχαιοτήτων ήταν ακόμη ένα θέμα που η Κύπρος έπρεπε να διαχειριστεί. Δυστυχώς, πολλές από τις ανασκαφές που ήταν εν εξελίξει δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Πολλά από τα ευρήματα των περιοχών που περιήλθαν στις τουρκικές κατοχικές αρχές παρέμειναν στις αρχαιολογικές αποθήκες και πολλά από αυτά κλάπηκαν. Το πλοίο της Κερύνειας έμεινε «ακυβέρνητο» στο κάστρο της πόλης, «αιχμάλωτο» κι αυτό των πολεμικών αρβύλων.
Τις μεγαλύτερες καταστροφές, ωστόσο, δέχθηκαν τα εκκλησιαστικά μνημεία των κατεχόμενων χωριών και πόλεων, που, χωρίς κανέναν δισταγμό, μετατράπηκαν στην καλύτερη περίπτωση σε μουσουλμανικά τεμένη, αποθήκες, αποχωρητήρια κ.ά., είτε υπέστησαν μερική καταστροφή ή κατεδαφίστηκαν (π.χ. Αγία Θέκλα στη Βοκολίδα). Σύμφωνα με καταγραφές οι κατεχόμενοι ναοί και μονές είναι πέραν των 520. Σύντομα μετά την εισβολή του 1974, λαθρέμποροι έργων Τέχνης έκαναν την εμφάνισή τους στις τουρκοκρατούμενες περιοχές, με εμφαντικότερη εκείνη του Τούρκου Αϊντίν Ντικμέν, ο οποίος κατάφερε να αποξενώσει από την αρχική τους θέση πολύ μεγάλο αριθμό εικόνων, εκκλησιαστικών αντικειμένων, ενώ αποκόλλησε και τοιχογραφίες εξαιρετικής τεχνοτροπίας από σημαντικότατους ναούς. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της Κανακαριάς, του Αντιφωνητή, της Παναγίας Περγαμηνιώτισσας, της Αγίας Σολωμονής και του Αγίου Ευφημιανού.
Από πολύ νωρίς όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς άρχισαν να ενεργούν και να αξιοποιούν πληροφορίες σχετικά με διάφορες κλεμμένες αρχαιότητες που εντοπίζονταν στο εξωτερικό και να συντονίζουν τις ενέργειές τους ώστε να επαναπατρισθούν οι παρανόμως εξαχθέντες θησαυροί, χωρίς πάντοτε να αίρονται εμπόδια και λείπουν και αντιπαλότητες.
Χαρακτηριστικές είναι οι προσπάθειες των Αρχών οι οποίες είχαν αίσιο τέλος, αν και πολλές φορές ο αγώνας είναι μακρύς και νομικά περίπλοκος.
Παναγία Βρεφοκρατούσα (εικόνα 16ου αι.), ναός Αγίας Ζώνης, Αμμόχωστος.
Η νομική περιπέτεια της Κύπρου για την επιστροφή των αρχαιοτήτων που λάθρα περιήλθαν στην κατοχή του Αϊντίν Ντικμέν ευοδώθηκε, και ένα μεγάλο τμήμα τους, 173 έργα επαναπατρίσθηκαν τον περασμένο Νοέμβριο. Πρόκειται για την υπόθεση 260 εκκλησιαστικών και προχριστιανικών θησαυρών που είχαν εντοπιστεί το 1997 σε διαμερίσματα του Τούρκου αρχαιοκάπηλου στο Μόναχο. Οι υπόλοιποι θησαυροί αναμένεται να επαναπατρισθούν όταν τύχουν περαιτέρω τεκμηρίωσης.
Το Βυζαντινό Μουσείο στο Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ έχει την τιμή να φιλοξενεί το μεγαλύτερο αριθμό επαναπατρισθέντων εκκλησιαστικών θησαυρών. Μιλώντας με τον διευθυντή του Μουσείου, δρα Ιωάννη Ηλιάδη αντιληφθήκαμε τις δυσκολίες εντοπισμού κλεμμένων θησαυρών, την τεκμηρίωσή τους μέσα από ελάχιστα τεκμήρια που διασώθηκαν και τους δικαστικούς αγώνες, οι οποίοι μπορεί να βραχυκυκλωθούν σε μακροχρόνιες διαδικασίες.
Ο Άγιος Ιγνάτιος (τοιχογραφία, 12ος αι.), Μονή Παναγίας Αψινθιώτισσας, Συγχαρί Κερύνειας.
Ο κ. Ηλιάδης μας συνόδευσε στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων όπου εκτίθενται οι εικόνες, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες που επαναπατρίσθηκαν από το Μόναχο. Το θέαμα είναι συγκλονιστικό, ιδιαίτερα όσον αφορά τα σπαράγματα τοιχογραφιών και των ψηφιδωτών που αποκολλήθηκαν βίαια από το υπόστρωμά τους με αποτέλεσμα να χρειάζονται μεγάλες επεμβάσεις από συντηρητές για να αποκατασταθούν. Το κοινό μπορεί να επισκεφθεί την Έκθεση των προσφάτως επαναπατρισθέντων 173 κειμηλίων στο Βυζαντινό Μουσείο, καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους που έχει ανακηρυχθεί ως Έτος Κατεχομένων, λόγω της θλιβερής επετείου των 40 χρόνων από την τουρκική εισβολή.
Ο Απόστολος Θωμάς (ψηφιδωτό, 6ος αι.), Παναγία Κανακαριά, Λυθράγκωμη.
Η έκθεση των θησαυρών που επαναπατρίσθηκαν, μάλιστα, σε έναν εξαιρετικό χώρο, καταδεικνύει το πόσο σημαντικό είναι για την Κύπρο να επανακτήσει την κλεμμένη πολιτιστική κληρονομιά της. Τα έργα αυτά, εκτός από την πολύ μεγάλη καλλιτεχνική και αρχαιολογική τους αξία, είναι ιδιαίτερα σημαντικά γιατί συνδέονται με τους ξεριζωμένους συμπατριώτες μας, οι οποίοι είναι δεμένοι με αυτά, τόσο συναισθηματικά όσο και λατρευτικά. Στον ευρύ διάδρομο που οδηγεί στη Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος φιλοξενείται επίσης η φωτογραφική έκθεση «Όμηροι στη Γερμανία», η οποία διηγείται μέσα από την υπόθεση Dikmen στο Μόναχο το μέγεθος της αρχαιοκαπηλίας και της εκτεταμένης σύλησης και καταστροφής της θρησκευτικής κληρονομιάς του τόπου. Οι φωτογραφίες των ναών και των μονών κραυγάζουν την καταστροφή.
Ο Καλός Ληστής από την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας (αρχές 16ου αι.), Μονή Αντιφωνητή, Καλογραία.
Ιδιαίτερη θέση στις Μόνιμες Συλλογές του Βυζαντινού Μουσείου κατέχουν τα επτά σπαράγματα ψηφιδωτών του 6ου αιώνα από την αψίδα του ναού της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη, τα τριάντα έξι σπαράγματα τοιχογραφιών του τέλους του 15ου-αρχών 16ου αιώνα από το ναό του Χριστού Αντιφωνητή στην Καλογραία, καθώς και εικόνες από διάφορες κατεχόμενες εκκλησίες, που επανακτήθηκαν μετά από δικαστικούς αγώνες ή δωρεές από το εξωτερικό και μαρτυρούν τη λεηλασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς από Τούρκους αρχαιοκάπηλους στο κατεχόμενο από τα τουρκικά στρατεύματα τμήμα της Κύπρου.
Ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα, Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων και Δωρητές (εικόνα 16ου αι.), Μονή Αγίου Ιωάννη Χρυσόστομου, Κουτσοβέντης.
Σε επικοινωνία μας με τον επίσκοπο Νεαπόλεως κ. Πορφύριο, επικεφαλής του Γραφείου της Εκκλησίας της Κύπρου στις Βρυξέλλες και προέδρου της Συνοδικής Επιτροπής Τέχνης και Μνημείων της Εκκλησίας της Κύπρου, από τις κατεχόμενες περιοχές του νησιού έχουν βιαίως εκπατρισθεί 20.000 περίπου αντικείμενα.
Σε ερώτησή μας πώς γίνεται να παρακολουθούνται δεκάδες δημοπρασίες καθημερινά μας δήλωσε ότι υπάρχει ένα δίκτυο ανθρώπων που μέσω διαδικτύου παρακολουθούν τις δημοπρασίες, αλλά και πολλοί ιδιώτες, οι οποίοι δίνουν πληροφορίες που έπειτα αξιολογούνται και το ζήτημα ακολουθεί τη νομική οδό. Αυτή τη στιγμή, σύμφωνα πάντα με δηλώσεις του Θεοφιλέστατου, μένει να επιστρέψουν κάποια αντικείμενα, από τα οποία τα μισά εμπίπτουν στις αρμοδιότητες του Τμήματος Αρχαιοτήτων, και τα υπόλοιπα είναι εκκλησιαστικού ενδιαφέροντος. Επίσης, αναμένεται να επιστραφούν και κάποιες εικόνες από την Ελβετία.
Πολύ σημαντικό είναι και το έργο που επιτελείται από το Παγκόσμιο Βήμα Θρησκειών και Πολιτισμών της Ιεράς Μονής Κύκκου, το οποίο κατέχει ένα πλήρες αρχείο, με φωτογραφική και αρχιτεκτονική αποτύπωση των ναών στα Κατεχόμενα, αλλά και στην Ουδέτερη Ζώνη.
Ο δρ Χαράλαμπος Χοτζάκογλου, διευθυντής του Κέντρου, μας ενημέρωσε ότι τον ερχόμενο Απρίλιο πρόκειται να γίνει παρουσίαση της γερμανικής μετάφρασης του βιβλίου «Τα θρησκευτικά μνημεία στην Τουρκοκρατούμενη Κύπρο», έκδοση της Ιεράς Μονής Κύκκου. Μάλιστα, οι Αυστριακοί ευρωβουλευτές ανέλαβαν να χρηματοδοτήσουν τη μετάφραση, θεωρώντας πως κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο. Μας δήλωσε επίσης ότι βρίσκεται σε εξέλιξη νομική διαδικασία για δύο εικόνες από τον ναό του Αγίου Ιακώβου στο Τρίκωμο, που εντοπίστηκαν να δημοπρατούνται στο Λονδίνο.
Με συντονισμένες προσπάθειες των εμπλεκόμενων φορέων, αλλά και της Interpol, ακυρώθηκε η δημοπρασία και πλέον το ζήτημα ακολουθεί τη νομική οδό. Το Παγκόσμιο Βήμα Θρησκειών και Πολιτισμών έχει οργανώσει αρκετές εκδηλώσεις με σκοπό την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις κλεμμένες αρχαιότητες, συνεργαζόμενο πολλές φορές με Κύπριους της διασποράς (υπάρχουν πληροφορίες για αντικείμενα και στην Ιαπωνία, όπως μας δήλωσε). Άλλωστε, το Κέντρο αυτό της Ιεράς Μονής το 2009 συνέβαλε καθοριστικά στην ανανέωση της διμερούς συμφωνίας μεταξύ ΗΠΑ και Κυπριακής Δημοκρατίας για την επιστροφή κλεμμένων αρχαιοτήτων.
Το έργο επίσης της πρώην προξένου της Κυπριακής Δημοκρατίας στη Χάγη κ. Τασούλας Χατζητοφή είναι πολύ σημαντικό. Σε ερώτησή μας για το αν γίνονται προσπάθειες εξεύρεσης και άλλων αντικειμένων μας είπε, «Είναι πολλοί οι άνθρωποι που ασχολούνται θερμά με αυτό το ζήτημα. Εγώ προσωπικά δεν ψάχνω ενεργά να βρω κλεμμένους θησαυρούς, αλλά το δίκτυο που έχω δημιουργήσει είναι τόσο ευρύ και συχνά φθάνουν στοιχεία προς διερεύνηση».
Όπως μας είπε χαρακτηριστικά μας ασχολήθηκε με τόση θέρμη με το ζήτημα της επιστροφής γιατί «φέρνοντας αυτά τα κειμήλια πίσω στην πατρίδα μου, ο πόνος μου για το γεγονός ότι δεν μπορούσα εγώ η ίδια να επιστρέψω στο σπίτι μου, στην Αμμόχωστο».
Ο επαναπατρισμός όλων των αντικειμένων, που βιαίως αποσπάστηκαν, στον φυσικό τους χώρο, με απώτερη βαθιά επιθυμία την απρόσκοπτη προσπέλαση στις περιοχές που για αιώνες παρήγαγαν πολιτισμό, ώστε πια ο ποιητής να μην έχει να γράφει «Ανέσκαψαν τον τάφο μου / να κλέψουν την ψυχή μου / κι αφήκαν το αρτιότερο, / τα κόκαλά μου […]», (Κ. Χαραλαμπίδης, Πετράκης Γιάλλουρος Καρπασεώτης, «Κυδώνιον Μήλον».
Οι Φωτογραφίες προέρχονται από το Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Μακαρίου Γ΄ στη Λευκωσία
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΟΥΡΟΥΠΑΚΗΣ
(ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΚΥΠΡΟΥ, 9 ΜΑΡΤΙΟΥ 2014)
Εργαστήριον 