Περί χαρουπιού ολίγα

Φυσικά και είναι χρυσός μιας και ο καρπός του αξίζει πολλά καράτια.

Ένα από τα πιο ονομαστά γεωργικά προϊόντα της Κύπρου είναι το χαρούπι. Ένας καρπός με τόσα υποπαράγωγα που δικαίως ονομάστηκε μαύρος χρυσός, μιας και τα έσοδα από την εμπορία τόσο του καρπού όσο και των παραγώγων του ήταν ουδόλως ευκαταφρόνητα. Σε παλαιότερό μας σημείωμα (βλ. Τα λίγα λόγια ζάχαρη…) είχαμε επισημάνει το πόσο ακριβή ήταν η ζάχαρη, με την αγορά της να είναι σχεδόν απαγορευτική από τα μεσαία και χαμηλά στρώματα της κυπριακής κοινωνίας, οπότε το ταπεινό χαρούπι έκανε τη δουλειά του και με το παραπάνω.

Το δέντρο χαρουπιά ή επί το επιστημονικότερο Κερωνία ή Κερατέα η έλλοβος φύεται στην κυπριακή γη εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η ονομασία του στο νησί μας είναι τεράτσι, από την αρχαιοελληνική λέξη κεράτιον. Μάλιστα, η Κύπρος έχει και ειδική σχέση με το δέντρο της χαρουπιάς, αφού όπως γράφει ο Θεόδωρος Αναγνώστης στην εκκλησιαστική του ιστορία «Βαρνάβα του αποστόλου το λείψανον ευρέθη εν Κύπρω υπό δένδρον κερατέαν». Ως γνωστόν ο απόστολος Βαρνάβας είναι ο ιδρυτής της Εκκλησίας της Κύπρου και σε αυτόν παραχωρήθηκαν τα περίφημα προνόμια της κυπριακής Εκκλησίας. Η γεωργική δραστηριότητα και οι περαιτέρω χρήσεις του καρπού της τερατσιάς, όπως είναι φυσικό, έχουν σηματοδοτήσει την Κύπρο πολυποίκιλα. Στη Λεμεσό ένα από τα πιο εμβληματικά και γνωστά κτήρια είναι ο περίφημος χαρουπόμυλος που κτίστηκε το 1900, όταν ακόμα τα χαρούπια αποτελούσαν ένα από τα πιο σημαντικά εξαγώγιμα προϊόντα της Κύπρου. Λέγεται ακόμα ότι το χωριό Ζύγι πήρε την ονομασία του από τη διαδικασία ζυγίσματος του χαρουπιού, που αποθηκευόταν σε μεγάλες αποθήκες στην περιοχή πριν φορτωθεί σε πλοία για τη μεταφορά του σε διάφορες αγορές. Σύμφωνα με μαρτυρίες, άλλωστε η Κύπρος εμπορεύεται το χαρούπι από τα αρχαία χρόνια, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια των μέσων και νεοτέρων χρόνων το χαρούπι αποτελεί κύριο γεωργικό είδος που απέφερε έσοδα στο Βασίλειο αλλά και σε ιδιώτες παραγωγούς. Από τον ταπεινό κατά τ’ άλλα καρπό του -«από των κερατίων ων ήσθιον οι χοίροι», για να θυμηθούμε και το απόσπασμα από τον Λουκά ΙΕ, 16- παρασκευάζουν στην Κύπρο το περίφημο τερατσόμελο, με το οποίο οι παλιές νοικοκυρές έφτιαχναν τα τερτζιελλούθκια, τα κουλουράκια νηστείας. Ένα ακόμη παρασκεύασμα είναι το παστέλι, με το πιο περιώνυμο να είναι το καζαφανιώτικο. Στο χωριό Ανώγυρα της Λεμεσού υπάρχει και ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον μικρό μουσείο -υπάρχει και η δυνατότητα εικονικής περιήγησης από την ιστοσελίδα της κοινότητας www.thevillagexpress.com-, που παρουσιάζει την ιστορία του παστελιού αλλά και του χαρουπιού.

Η Ακανθού και τα χαρούπια της

Αν και η χαρουπιά είναι εξαπλωμένη σε ολόκληρο σχεδόν το νησί (Ακάμας, περιοχή Λεμεσού, Καρπασία, Πενταδάκτυλος) στην Ακανθού η καλλιέργεια της απασχολούσε πάρα πολλούς κατοίκους της και αναδείχθηκε ως μία από τις πιο σημαντικές περιοχές της Κύπρου για την καλλιέργεια της τερατσιάς. Σημειωτέον η καλλιέργεια της άνθισε την περίοδο της Αγγλοκρατίας. Το 1908 αναγνωρίστηκε ο όρμος των Νεράδων ως περιοχή φόρτωσης χαρουπιών. Αργότερα το 1912 κτίστηκαν εκεί και αποθήκες για την αποθήκευση τους. Το 1910 ιδρύθηκε η συνεργατική κίνηση «Μερίδα των Αχρέων», δηλαδή όσων χωρικών δεν είχαν χρέη και μπορούσαν να διαπραγματεύονται την τιμή πώλησης των χαρουπιών τους. Από τα μικροτοπωνύμια της περιοχής της Ακανθούς «Τερατσερόν», Τρικά Τεράτσια», Τερατσούδα», «Τερατσόβικλα», Τέρατσια» και άλλα δείχνουν ακριβώς της επέκταση της καλλιέργειας στην περιοχή.

Λαογραφία και χαρούπι

Στην Ακανθού την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ιωάννη, στις 24 Ιουνίου, λάμβανε χώρα ένα ξεχωριστό πανηγύρι που ονομαζόταν του Τερατσίτη. Έκαιγαν χλωρά χαρούπια και όταν φούντωνε η φωτιά οι χωριανοί πηδούσαν τη φωτιά τραγουδώντας «ψύλλοι, ψύλλοι φύετε / τζιαι έτον An Γιάννη πόρκεται / με την κονταριάν του / να σας ψυλλοκονταρίσει». Σύμφωνα με τον Heyman αλλά και άλλους περιηγητές τα χαρούπια στην Ευρώπη ονομάζονταν και ψωμί του αγίου Ιωάννη, άρα κάποια συσχέτιση θα υπάρχει. Στην Καρπασία «πάντρευαν» το άκαρπο χαρουπόδεντρο, με γλέντι κανονικό και δένοντας κόκκινα μαντήλια στους κλώνους του, ραίνοντας τρόπον τινά το δέντρο με τερτσελλούθκια, σχεδόν όπως έκαναν και στους νιόπαντρους! Ήθη και έθιμα με βάθος χρόνου δυσθεώρητο, αλλά συνάμα γοητευτικό.

 Ήξερες ότι…

Αρκετά αιωνόβια δέντρα χαρουπιάς, έχουν επιλεγεί και κηρυχθεί ως διατηρητέα λόγω της μεγάλης οικολογικής και πολιτιστικής τους αξίας. Τέτοια παραδείγματα είναι η χαρουπιά στη Στενή της Πάφου, η χαρουπιά στα Πολεμίδια Λεμεσού κ.α. Ενδιαφέρον έχει και η προέλευση της περιωνύμου λέξεως καράτι, που προέρχεται από τη λέξη κεράτιον, γιατί το βάρος του σπόρου των χαρουπιών ορίστηκε ως η πιο μικρή μονάδα μέτρησης για χρυσό και πολύτιμους λίθους.

Απόστολος Κουρουπάκης, Καυτές Πιπεριές, τχ. 4

Βλ. και Οίνος κυπριακός ή κουμανταρία